1. Inona no ahariharin’ny iray tamin’ireo anjely fito amin’i Jaona?

TSY maintsy hararaka daholo ny ao anatin’ireo vilia fiton’ny fahatezerana ara-drarin’i Jehovah! Midika ho loza ho an’i Babylona Lehibe ny fandrarahan’ny anjely fahenina ny viliany teo amin’i Babylona fahiny, satria mihamanatona haingana ny ady Hara-magedona. (Apokalypsy 16:1, 12, 16) Io anjely io ihany angamba izao no mampiharihary ny antony hampiharan’i Jehovah ny didim-pitsarany sy ny fomba hanaovany izany. Nahagaga tanteraka an’i Jaona izay hitany sy reny: “Ary tonga ny iray tamin’ireo anjely fito nanana ny lovia fito, dia niteny tamiko hoe: ‘Avia fa hasehoko anao ny fitsarana an’ilay mpivaro-tena lehibe izay mipetraka eo ambonin’ny rano maro. Ireo mpanjakan’ny tany dia nijangajanga taminy, fa ny mponina amin’ny tany kosa natao mamon’ny divain’ny fijangajangany.’ ”—Apokalypsy 17:1, 2.

2. Porofoy fa ilay “mpivaro-tena lehibe” dia a) tsy i Roma fahiny b) tsy ny mpandraharaha lehibe d) fivavahana.

² “Mpivaro-tena lehibe”! Nahoana no antsoina amin’izany anaran-dratsy izany io vehivavy io, ary iza izy io? Misy milaza fa i Roma fahiny io mpivaro-tena an’ohatra io. Fanjakana ara-politika anefa i Roma. Mijangajanga amin’ny mpanjakan’ny tany io mpivaro-tena io, ary anisan’izany ireo mpanjakan’i Roma. Voalaza koa fa halahelo azy ny “mpanjakan’ny tany” rehefa rava izy. Tsy fanjakana ara-politika àry izy io. (Apokalypsy 18:9, 10) Tsy ny mpandraharaha lehibe koa izy io, satria halahelo azy ny mpivarotra eran-tany. (Apokalypsy 18:15, 16) Milaza ilay andininy fa ‘voafitaky ny filalaovany ody ny firenena rehetra.’ (Apokalypsy 18:23) Mazava àry fa fivavahana eran-tany no mifanitsy amin’ilay mpivaro-tena lehibe.

3. a) Hazavao fa lehibe kokoa noho ny Eglizy Katolika na ny Kristianisma Anarana, no mifanitsy amin’ilay mpivaro-tena lehibe. b) Inona avy ireo fampianarana avy any Babylona hita eo anivon’ny fivavahana any Azia sy ny sektan’ny Kristianisma Anarana? d) Inona no neken’i John Newman momba ny niandohan’ireo fampianarana sy fombafomba ary fanaon’ny Kristianisma Anarana? (Jereo ny fanamarihana ambany pejy.)

³ Fivavahana inona? Ny Eglizy Katolika araka ny lazain’ny sasany ve? Sa ny Kristianisma Anarana manontolo? Tsia, mbola lehibe kokoa noho ireo no mifanitsy amin’ilay mpivaro-tena, satria ny firenena rehetra mihitsy no voafitany. Izy io dia ny fivavahan-diso rehetra. Niandoha tany Babylona tokoa ny maro amin’ireo fampianarana sy fanao eo anivon’ireo fivavahana eran-tany. Ampianarina any amin’ny ankamaroan’ny fivavahana any Azia sy ny sektan’ny Kristianisma Anarana, ohatra, ny momba ny fanahy tsy mety maty, ny afobe fampijalijaliana, ary ny andriamanitra telo izay iray. Niely eran-tany ny fivavahan-diso niandoha tany Babylona fahiny, 4 000 taona mahery lasa. Nihanahazo vahana hatrany izy io, ka tena mety ny hiantsoana azy hoe Babylona Lehibe.a Nahoana anefa izy io no omena ilay anarana maharikoriko hoe “mpivaro-tena lehibe”?

4. a) Nahoana no lazaina fa nijangajanga ny Israely fahiny? b) Nahoana koa no lazaina fa mijangajanga i Babylona Lehibe?

⁴ Tamin’ny andron’i Nebokadnezara no tena natanjaka i Babylona (na Babela, izay midika hoe “Fisafotofotoana”). Sady fanjakana ara-politika izy io no ara-pivavahana, izay nanana tempoly sy trano fiangonana kely maherin’ny arivo. Nanana fahefana be koa ny mpisorona tao. Efa ela no tsy firenena matanjaka intsony i Babylona. Mbola eo anefa i Babylona Lehibe, izay te hanana fahefana sy hamolavola ny toe-draharaha politika, toa an’i Babylona fahiny. Tian’Andriamanitra anefa ve ny hidiran’ny fivavahana amin’ny politika? Milaza ny Soratra Hebreo fa nivaro-tena ny Israely, rehefa nanaraka fivavahan-diso sy nanao fifanarahana tamin’ireo firenena, fa tsy nitoky tamin’i Jehovah. (Jeremia 3:6, 8, 9; Ezekiela 16:28-30) Mijangajanga koa i Babylona Lehibe. Manao izay tratran’ny heriny izy mba hifehezana an’ireo mpanjakan’ny tany.—1 Timoty 4:1.

5. a) Porofoy fa tia laza amam-boninahitra ny mpitondra fivavahana. b) Nahoana no mifanohitra tanteraka amin’ny tenin’i Jesosy Kristy ny fitadiavana fahefana eo amin’ity tontolo ity?

⁵ Fahita ankehitriny ny mpitondra fivavahana manao fampielezan-kevitra mba hahazoana toerana ambony ao amin’ny fitondrana. Misy amin’izy ireny aza lasa minisitra mihitsy. Nisy mpitondra fivavahana protestanta roa nalaza, ohatra, nilatsaka ho filohan’i Etazonia, tamin’ny 1988. Tia laza amam-boninahitra ny mpitondra fivavahana eo anivon’i Babylona Lehibe. Miseho gazety matetika ny sarin’izy ireo miaraka amin’ny mpanao politika malaza. Tsy nanao politika mihitsy anefa i Jesosy, fa hoy izy momba ny mpianany: “Tsy anisan’izao tontolo izao izy, tahaka ahy tsy anisan’izao tontolo izao.”—Jaona 6:15; 17:16; Matio 4:8-10; jereo koa ny Jakoba 4:4.

‘Fivarotan-tena’ maoderina

6, 7. a) Ahoana no nahazoan’i Hitler ny fitondrana tany Alemaina? b) Hazavao fa nandrisika an’i Hitler hanitatra ny fahefany naneran-tany, ny fifanekena nataon’i Vatikana sy ny Nazia.

⁶ Nitondra fahoriana be ho an’ny olona ny fidiran’ilay mpivaro-tena lehibe amin’ny politika. Diniho, ohatra, izay nitranga talohan’ny niakaran’i Hitler teo amin’ny fitondrana tany Alemaina. Nahatsiravina ny zava-nitranga tamin’izany, ka tian’ny sasany hokosehina eo amin’ny tantara. Nahazo toerana 32 tao amin’ny Parlemanta Alemà ny Antoko Nazia, tamin’ny Mey 1924. Nihena ho 12 izany tamin’ny Mey 1928. Nisy Krizy Ara-toe-karena Lehibe anefa naneran-tany tamin’ny 1930. Nanararaotra izany ny Nazia, ka nahazo vahana be, satria ny 230 tamin’ireo toerana 608 no azony nandritra ny fifidianana tany Alemaina tamin’ny Jolay 1932. Nanampy an’ireo Nazia avy eo i Franz von Papen, chancelier teo aloha sady manamboninahitry ny Papa. Nilaza ireo mpahay tantara fa naniry hanangana Fanjakana Romanina Masina i von Papen. Vetivety kely mantsy no naha chancelier azy, ka nanantena izy fa hanampy azy hahazo fahefana indray ny Nazia. Vitany ny nitaona an’ireo mpandraharaha lehibe mba hanohana an’i Hitler, tamin’ny Janoary 1933, ary nanao hafetsena izy mba hahatonga an’i Hitler ho chancelier tamin’ny 30 Janoary 1933. Voatendry ho chancelier lefitra izy, ary nampiasain’i Hitler mba hahazoana ny fanohanan’ireo faritra katolika tany Alemaina. Noravan’i Hitler ny parlemanta, roa volana taorian’ny nahazoany ny fitondrana. Nalefany tany amin’ny toby fitanana ireo lehiben’ny mpanohitra an’arivony, ary natombony ny fampijaliana ny Jiosy.

⁷ Nihanatanjaka hatrany ny Nazia, ka nahaliana an’i Vatikana izany. Nanao fifanekena tany Roma àry i Vatikana sy Alemaina Nazia tamin’ny 20 Jolay 1933, ka ny Kardinaly Pacelli (izay lasa Papa Pio Faha-12) sy von Papen, solontenan’i Hitler no nanao sonia izany. Nomen’i Pacelli mari-boninahitra ambony avy amin’ny Papa i von Papen tamin’izay.b Niresaka momba izany i Tibor Koeves tao amin’ny boky nosoratany. Hoy izy: “Fandresena lehibe ho an’i Hitler ilay Fifanekena. Sambany mantsy no nisy tany hafa nankasitraka azy, sady tena be voninahitra ilay mpanohana.” Nifanarahana fa tsy hanohana intsony ny Antoko Afovoany Katolika Alemà i Vatikana. Nasehony tamin’izany fa nekeny ny fitondrana “tsy refesi-mandidy” sy ny antoko politika tokana nentin’i Hitler.c Hoy koa ny andininy faha-14 tamin’ilay fifanekena: “Tsy maintsy miandry ny faneken’ny governora nofidin’ny fanjakana, vao azo ekena ny fanendrena eveka sy arseveka ary ny namany. Hohamarinin’ilay governora mantsy aloha hoe tsy misy mampiahiahy ny momba azy ireo eo amin’ny lafiny politika.” Nandrisika be an’i Hitler hanitatra ny fahefany naneran-tany, ny fanohanan’i Vatikana tany amin’ny faramparan’ny taona 1933 (izay nambaran’ny Papa Pio Faha-11 hoe “Taona Masina”).

8, 9. a) Inona no nataon’i Vatikana sy ny Eglizy Katolika ary ny mpitondra fivavahany, nanoloana ny fitondrana jadona nazia? b) Inona no nambaran’ny eveka katolika alemà raha vao nanomboka ny Ady Lehibe II? d) Inona no vokatry ny fiarahan’ny fivavahana sy ny politika?

⁸ Nisy pretra sy masera vitsivitsy ihany nanohitra ny habibiana nataon’i Hitler, ka nampijalina noho izany. Nanohana an-karihary na an-kolaka ny fitondrana jadona nazia anefa i Vatikana sy ny Eglizy Katolika ary ireo mpitondra fivavahana maro be teo anivony, tamin’ny ankapobeny. Nihevitra izy ireo fa ny Nazia no hisakana ny fitaran’ny Kominisma. Tsara toerana tao Vatikana ny Papa Pio Faha-12, ary tsy nokianiny velively ny Famonoana Tambabe an’ireo Jiosy sy ny fanenjehana mafy an’ireo Vavolombelon’i Jehovah mbamin’ny olon-kafa. Mahatsikaiky ihany ny nataon’ny Papa Jean-Paul II, rehefa nidera ny pretra tso-po iray nanohitra ny Nazia tamin’izy nitsidika an’i Alemaina tamin’ny Mey 1987. Inona no nataon’ireo mpitondra fivavahana alemà an’arivony, nandritra ny fotoana nampihorohoro nitondran’i Hitler? Izao no nosoratan’ireo eveka katolika alemà tamin’ny Septambra 1939, raha vao nanomboka ny Ady Lehibe II: “Mampirisika ny miaramila katolika izahay amin’izao fotoan-dehibe izao mba hanefa ny adidiny, izany hoe hankatò an’i Hitler sy ho vonona hanao sorona ny tenany. Miangavy ny Mpino izahay hivavaka mafy mba hanomezan’Andriamanitra fandresena antsika.”

⁹ Izany fomba fiadin’ny Katolika izany dia mampiseho tsara ny fivarotan-tena ataon’ny fivavahana, efa maherin’ny 4 000 taona izao. Mila sitraka amin’ireo mpitondra ara-politika izy, mba hahazoana fahefana sy tombontsoa. Mahatonga ady sy fanenjehana ary fahoriana eran-tany anefa izany fiarahan’ny fivavahana sy ny politika izany. Soa ihany fa madiva hampihatra ny didim-pitsarany amin’ilay mpivaro-tena lehibe i Jehovah. Enga anie ka hataony tsy ho ela izany!

Mipetraka eo ambonin’ny rano maro

10. Inona ireo “rano maro” antenain’i Babylona Lehibe hiaro azy, ary inona no mitranga amin’izy ireny?

¹⁰ Nipetraka teo ambonin’ny rano maro i Babylona fahiny, dia ny Reniranon’i Eofrata sy lakandrano maro be. Niaro an’ilay tanàna ireny sady nahafahana nanao raharaham-barotra, ka nahazoana harem-be. Ritra tao anatin’ny indray alina anefa izy ireny. (Jeremia 50:38; 51:9, 12, 13) Miantehitra amin’ny “rano maro” koa i Babylona Lehibe mba hiaro sy hampanan-karena azy. Inona ireo rano maro ireo? Tsy inona fa “olona sy vahoaka sy firenena ary olona samy hafa fiteny”, izany hoe ireo olona an’arivony tapitrisa eo ambany fahefany, izay manome azy vola aman-karena. Mihena anefa ireo rano ireo, izany hoe tsy manohana azy toy ny taloha intsony.—Apokalypsy 17:15; ampitahao amin’ny Salamo 18:4; Isaia 8:7.

11. a) Ahoana no nataon’i Babylona fahiny mba ‘hahamamo ny tany rehetra’? b) Ahoana no nataon’i Babylona Lehibe mba ‘hahamamo ny tany rehetra’?

¹¹ Voalaza koa fa “kapoaka volamena teny an-tànan’i Jehovah, izay nahamamo ny tany rehetra” i Babylona fahiny. (Jeremia 51:7) Toy ny hoe noteren’i Babylona fahiny higoka ny fahatezeran’i Jehovah mantsy ireo firenena resiny, ka nanjary nalemilemy toy ny olona mamo. Toy ny fitaovana nampiasain’i Jehovah i Babylona tamin’izany. Nahazo fandresena maro koa i Babylona Lehibe, ka lasa toy ny firenena matanjaka eran-tany. Tsy fitaovana ampiasain’Andriamanitra velively anefa izy. Manompo an’ireo “mpanjakan’ny tany” kosa izy, sady mijangajanga aminy eo amin’ny lafiny ara-pivavahana. Mba hampifaliana azy ireo, dia mampiasa ny fampianaran-disony sy ny fanaony manandevo izy mba hahatonga ny sarambaben’olona hanaraka ambokony ny sitrapon’ireo mpitondra. Nataony malemilemy toy ny olona mamo tokoa “ny mponina amin’ny tany.”

12. a) Nahoana no tompon’andraikitra tamin’ny fahafatesan’olona maro be ny fivavahana iray any Japon anisan’i Babylona Lehibe, nandritra ny Ady Lehibe II? b) Inona no dikan’ny hoe nihena ny “rano” teo anivon’i Babylona Lehibe tany Japon, ary inona no vokany?

¹² Ohatra miavaka amin’izany ny fivavahana shintoista any Japon. Nampidirina tao an-tsain’ireo miaramila japoney fa voninahitra lehibe ny hoe maty ho an’ny mpanjaka, izay noheverina ho andriamanitra ambony indrindra ao amin’ny Shintoisma. Miaramila japoney 1 500 000 teo ho eo àry no maty nandritra ny Ady Lehibe II, satria noheveriny ho fahafaham-baraka ny nitolo-batana. Resy anefa ny Japoney, ka tsy afaka nihambo ho andriamanitra intsony ny Mpanjaka Hirohito. Nihena be àry ireo “rano” na ireo mpanaraka ny fivavahana shintoista, izay anisan’i Babylona Lehibe. Efa nandriaka be anefa ny ra nandritra ny ady tany Pasifika, talohan’izay! Koa satria tsy dia nahasarika olona intsony ny Shintoisma, dia Japoney 200 000 mahery tato ho ato no nanolo-tena sy natao batisa, ka tonga mpanompon’i Jehovah Tompo Fara Tampony. Shintoista sy Bodista ny ankamaroan’izy ireo taloha.

Tsy mankasitraka ny fanompoan-tsampy mihitsy i “Jehovah, ilay Mahery Indrindra.” Mananatra ny Kristianina kosa izy hoe: ‘Mivoaha eo aminy ary misaraha aminy, ary aza mikasika intsony izay maloto.’—2 Korintianina 6:14-18.

[Efajoro, pejy 237]

Nahariharin’i Churchill Ilay “Mpivaro-tena”

Milaza i Winston Churchill ao amin’ilay bokiny hoe Mitatao ny Oram-baratra (anglisy, 1948) fa notendren’i Hitler ho ambasadaoro alemà tany Vienne, any Aotrisy, i Franz von Papen. Nahoana? “Mba hampihena ny fahefan’ireo lohandohan’ny mpisoron’ny antoko politika aotrisianina, na hitaona azy ireo hiandany” amin’ny Alemà. Izao, hono, no nolazain’ny ambasadaoro amerikanina tany Vienne momba an’i von Papen: ‘Sady naneso i Papen no tsy menatra akory nilaza tamiko fa hohararaotiny ny maha Katolika mahafatra-po azy, mba hitaomana ny Aotrisianina, toy ny nataon’ny Kardinaly Innitzer.’

Rehefa resin’ny miaramilan’i Hitler i Aotrisy, ka tafiditra tao Vienne ireo mpanafika ireo, dia nandidy ny fiangonana aotrisianina rehetra ny kardinaly katolika Innitzer mba hanangana ny saina misy ny lakroa famantarana ny Nazia. Nasainy nampaneno lakolosy sy nivavaka ho an’i Adolf Hitler koa izy ireo, ho fankalazana ny aniverserany.

[Efajoro/Sary, pejy 238]

‘VAVAKA HO AN’NY ADY’ MBA HANDRESEN’NY ALEMÀ

Izany no lohatenin’ity lahatsoratra nivoaka tao amin’ny fanontana voalohan’ny Gazetin’i New York, tamin’ny 7 Desambra 1941, ity:

“Mangata-pitahiana sy Fandresena Ireo Eveka Katolika any Fulda .⁠.⁠. Nampirisika ny hanaovana ‘vavaka ho an’ny ady’ ny mpanatrika ny Fihaonamben’ny Eveka Katolika Alemà tany Fulda. Tokony hovakina io vavaka manokana io, isaky ny manomboka sy mifarana ny fotoam-pivavahana rehetra. Fangatahana amin’Andriamanitra izy io mba hanomezany fandresena ny Alemà, sy hiarovany ny aina sy ny fahasalaman’ny miaramila rehetra. Nilaza tamin’ny mpitondra fivavahana katolika koa ireo eveka ireo mba hahatsiaro manokana ny tafika alemà ‘an-tanety sy an-dranomasina, ary ana habakabaka.’ Tokony hanao toriteny manokana momba izany izy ireo ny alahady, fara fahakeliny, indray mandeha isam-bolana.”

Nesorina io lahatsoratra io rehefa natonta indray ilay gazety tatỳ aoriana. Ny 7 Desambra 1941 mantsy no nanafika an’ireo sambo amerikanina niantsona tany Pearl Harbor i Japon, mpiray dina tamin’i Alemaina Nazia.